دکتر جواد راستی

استادیار دانشکده مهندسی و دبیر کارگروه بازی‌های رایانه‌ای دانشگاه اصفهان

3-4-1- پیشنهاد 3: بازی آموزش جایگاه اصول پدافند غیرعامل

در پدافند غیرعامل، اصولی تدوین شده است که هر راه‌کار جامعی برای توسعه‌ی مبتنی بر پدافند غیرعامل باید آن‌ها را لحاظ کند. از مهم‌ترین این اصول می‌توان به استتار و اختفاء، تمرکززدایی، پراکندگی، موازی‌سازی، استمرار خدمات، فریب، اعلام خبر، مقاوم‌سازی و استحکامات اشاره کرد. یک بازی رایانه‌ای جذاب که بتواند در یک قالب سرگرم‌کننده جایگاه این اصول را به مخاطب بیاموزد، می‌تواند از رسانه‌های مکتوب و دیداری و شنیداری دیگر در امر آموزش پیشی بگیرد.
برخی مؤلفه‌های پیشنهادی این بازی عبارتند از:
• در ابتدا باید منابع مادی و انسانی مورد اهتمام پدافند غیرعامل به بازی‌گر آموزش داده شود تا بداند در ایجاد یک راهکار جامع باید به چه داشته‌هایی توجه کند. شناخت مراکز حیاتی و حساس ملّی و تجهیزات و نیروهای بومی می‌تواند بخشی از این فرآیند آموزشی باشد.
• تلاش برای استتار و اختفاء منابع به‌کمک تجهیزات طبیعی و مصنوعی و به‌کارگیری راه‌کارهایی مانند هم‌شکل و هم‌رنگ کردن آن‌ها با محیط اطراف، حذف شکل‌های منظم هندسی، ایجاد طعمه‌های فریبنده و شبیه‌سازی می‌تواند یکی از جنبه‌های این بازی باشد. در اینجا عدم کشف منابع توسط دشمن باعث کسب امتیاز خواهد بود.
• ایجاد پراکندگی و تمرکززدایی و انتقال در نیروها و تجهیزات و تأسیسات به‌صورت علمی و نیز موازی‌سازی منابع می‌تواند یکی از مراحل این بازی باشد. امتیاز این مرحله را می‌توان مطابق با درصد حفظ منابع پس از حمله‌ی دشمن در نظر گرفت. مقاوم‌سازی تجهیزات و استحکامات نیز می‌تواند در این مرحله لحاظ شود.
• فریب و گمراه کردن دشمن در دستیابی به اهداف و مراکز و منابع حساس و مهم می‌تواند باعث کسب امتیاز شود.
• پیش‌بینی راه‌کارهای استمرار خدمات حیاتی پس از حمله‌ی دشمن نیز یکی از مواردی است که باید در این بازی لحاظ شود. مثلاً پیش‌بینی شبکه‌های کمکی برق و تلفن و نیز منابع تأمین آب می‌تواند باعث کسب امتیاز پس از حمله‌ی دشمن باشد.

3-4-2- پیشنهاد 4: بازی آمادگی در مقابل بیوتروریسم
یکی از تهدیدات جدی که امنیت ملّی و سلامت زیرساخت‌های اساسی کشور یعنی نیروی انسانی، منابع آب، غذا، محصولات کشاورزی، دامی و نهاده‌های ملی را مورد تهدید قرار می‌دهد، سلاح‌های کشتار جمعی هسته‌ای، شیمیایی و بیولوژیک است [6]. در استراتژی‌های راهبردی فعلی، سلاح‌های هسته‌ای تنها یک قدرت بازدارنده بالقوه محسوب می‌شوند و به‌دلیل گسترش غیرقابل‌کنترل آن در زمان انفجار، استفاده از آن‌ها تبعات سنگینی را متوجه دولت مهاجم خواهد نمود. از سوی دیگر، سلاح‌های شیمیایی به‌دلیل مشکلات حمل و نگهداری و به‌کارگیری، خطر نشت و تأثیر محدود قابلیت استفاده چندانی ندارند. در این میان، تروریسم زیستی یا بیوتروریسم جایگاه ویژه‌ای می‌یابد.
 بر اساس تعریف پلیس بین‌الملل در سال 2007، بیوتروریسم عبارت است از منتشر کردن عمدی عوامل بیولوژیکی یا سمی با هدف کشتن یا آسیب رساندن به انسان‌ها، حیوانات و گیاهان به‌هدف وحشت‌آفرینی و تهدید و وادار کردن دولت یا گروهی از مردم به برآورده کردن خواسته‌های سیاسی یا اجتماعی [29]. تأثیرات حمله‌ی بیولوژیک تنها بروز بیماری نیست؛ بلکه بروز ترس و وحشت و مشکلات روحی-روانی، متوقف شدن فعالیت‌های اقتصادی و کسب‌وکار و آثار زیست‌محیطی درازمدت از جمله آسیب‌های آن به‌شمار می‌روند. توان تولید بالا و ارزان، نگهداری راحت، قابلیت انتشار سریع و ایجاد تلفات بالا، قابلیت مصون‌سازی نیروهای خودی، گستردگی عملکرد از انسان و دام گرفته تا محصولات کشاورزی و آب و نیز بردن جنگ به خانه‌های غیرنظامیان از موجبات تمایل دولت‌ها و تشکل‌های تروریستی به این سلاح مرگبار شده است؛ تا جایی که از آن به‌عنوان سلاح اتمی فقرا یا Poor Men’s Atom Bomb (PMAB) یاد می‌شود [28]. سابقه‌ی استفاده از سلاح‌های بیولوژیک از دوران باستان تا سال‌های اخیر گسترده است؛ از زمانی که کاهنان مصری قبر فراعنه را با هاگ قارچ‌های سمی آغشته می‌کردند گرفته تا انتشار باسیل سیاه‌زخم در توکیو توسط فرقه‌ای مذهبی در سال 1993 و شیوع اخیر آنتراکس پوستی در اثر ارسال نامه‌های آلوده به نمایندگان مجلس سنای آمریکا همه از نمونه‌های بیوتروریسم هستند.
آشنا کردن عموم مردم با خطرات سلاح‌های بیولوژیک، راه‌های انتشار آن‌ها، نشانه‌های شیوع بیماری‌های مرتبط و راه‌های احتراز از خطر این سلاح‌ها از مواردی است که باید در فرهنگ‌سازی پدافند غیرعامل برای مقابله با بیوتروریسم مورد توجه قرار گیرد. این موارد می‌تواند موضوع یک بازی رایانه‌ای باشد که ضمن سرگرم‌سازی مخاطب، آمادگی لازم برای مقابله با تهدیدات بیولوژیکی را در وی ایجاد کند.

مؤلفه‌های این بازی به قرار زیر هستند:
• کسب آمادگی اولیه برای مقابله با شیوع بیماری مانند تهیه و تدارک چادر و بیمارستان صحرایی، آمبولانس، منابع دارویی و واکسن‌ها و سرم‌ها. بازی‌گر با ساخت و یا پیدا کردن هرکدام از موارد فوق برای خود امتیاز مثبت کسب می‌کند. از سوی دیگر هنگام شیوع بیماری، در صورت در اختیار نداشتن هریک از وسایل فوق بخشی از نیروهایش را از دست می‌دهد که ممکن است به باخت وی در بازی منجر شود.
• آشنایی با عوامل انتشار بیماری از قبیل آب، مواد غذایی، کنسروها، تنقلات، اسباب‌بازی، البسه دست دوم، سیگار، پاکت نامه، هدایای پستی، هواپیماهای سبک سم‌پاش یا بدون سرنشین مخزن‌دار، وسایل بهداشتی-آرایشی، آفات نباتی، حشرات ناقل، خون آلوده و غیره. بازی‌گر باید با هوشیاری، عوامل فوق را بررسی و در صورت مشکوک بودن، آن‌‌ها را از دور بازی خارج کند تا از تهدید آن‌ها برکنار بماند.
• تشخیص نشانه‌های حمله بیولوژیکی از قبیل ازدیاد غیرعادی حشرات یا اجساد حیوانات، خشک شدن ناگهانی گیاهان، بیمار شدن ناگهانی افراد، مشاهده افراد بیمار با علائم مشترک و به تعداد زیاد. بازی‌گر باید در مقابل هر یک از نشانه‌های فوق واکنش نشان داده و در صورت کشف بیماری، سریعاً بیماران را قرنطینه کند و به‌کمک وسایلی که از قبل جمع‌آوری کرده است، به درمان بیماران و جلوگیری از شیوع بیماری بپردازد.
• یکی از اصول مبارزه با بیوتروریسم، کتمان و رازداری است؛ به این معنا که ضمن هشیار کردن دیگران برای جلوگیری از شیوع بیماری، از انتشار خبر حمله و شایعه‌سازی پیرامون آن باید جلوگیری شود. این موضوع نیز می‌تواند یکی از مؤلفه‌های بازی رایانه‌ای مزبور باشد؛ مثلاً بازی‌گر ضمن واکسینه کردن دیگران، از دسترسی آن‌ها به اخباری مانند تعداد مصدومان و نوع بیماری و غیره جلوگیری کند. هرکدام از عوامل فوق باید دارای امتیاز منفی یا مثبت درخور باشد.

4- نتیجه‌گیری
پدافند غیرعامل گستره‌ی وسیعی از اقدامات پیشگیرانه برای مقابله با حملات دشمن و سوانح دیگر را در بر می‌گیرد که در این مقاله به حوزه‌ی رسانه‌ها و تبلیغات در پدافند غیرعامل پرداخته شد. مقابله با تهاجم فرهنگی و براندازی نرم از یک سو و فرهنگ‌سازی و آموزش جایگاه اصول مختلف پدافند غیرعامل مانند استتار و اختفاء، تمرکززدایی، پراکندگی، موازی‌سازی، استمرار خدمات، فریب، اعلام خبر، مقاوم‌سازی و استحکامات برای مقابله با حوادث  و سوانح از سوی دیگر، از محورهای فرهنگی پدافند غیرعامل محسوب می‌شوند که باید مورد توجه متولیان فرهنگی کشور قرار گیرند. از وجهی دیگر، بازی‌های رایانه‌ای از جنبه‌ی سرگرمی صرف خارج شده و به یک رسانه‌ی مهم و استراتژیک تبدیل شده‌اند که نقش مهمی در تأثیرگذاری فرهنگی ایفا می‌کنند. در این مقاله، ضمن بررسی فرصت‌ها و چالش‌های پدافند غیرعامل فرهنگی و نیز نقش بازی‌های رایانه‌ای در این زمینه، پیشنهادهایی برای طراحی بازی‌های رایانه‌ای منطبق با شرایط و مقتضیات بومی کشورمان ارائه شد. بازی‌های آمادگی برای مقابله با براندازی نرم از طریق تقویت هویت ملّی-مذهبی، دشمن‌شناسی، شخصیت‌شناسی و جریان‌شناسی و نیز بازی‌هایی برای تقویت آموزه‌های دینی-اخلاقی در محور پدافند غیرعامل فرهنگی ارائه شدند. برای نیل به اهداف آموزشی و فرهنگ‌سازی نیز بازی‌های برای آموزش جایگاه اصول پدافند غیرعامل و نیز مقابله با بیوتروریسم پیشنهاد شد تا با ارائه‌ی مؤلفه‌های مهم فرهنگ‌ساز در قالب یک بازی رایانه‌ای، بتوان جذابیت آموزش برای مخاطبان و تأثیر آموخته‌ها را بالا برد. در پایان باید تأکید کرد که هم پدافند غیرعامل فرهنگی و هم بازی‌های رایانه‌ای در کشور ما حوزه‌هایی نوپا هستند که باید به‌مدد حمایت متولیان فرهنگی کشور، جایگاه مناسب خود در نقشه‌ی راه فرهنگی کشور را بیابند.
5- مراجع

[1] «نظام‌نامه پدافند غیرعامل وزارت علوم، تحقیات و فناوری»، وب‌گاه وزارت علوم و تحقیقات و فناوری، www.msrt.ir، فروردین 1389.
[2] مجله رشد، «دفاع غیرعامل نظامی»، وب‌گاه مجله رشد www.roshd.ir. 
[3] بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در تاریخ 30 شهریور 1385، «فرامین و تدابیر فرمانده معظم کل قوا در خصوص پدافند غیر عامل، وب‌سایت پدافند غیرعامل»، 11 دی 1391.
[4] صادقی آرانی، نجمه، وبلاگ پدافند غیرعامل، www.pedafandegheireamel.blogfa.com، 10 دی 1390.
[5] کرمی، مهران، «جنگ بی دود و تفنگ»، هفته‌نامه تحلیلی-خبری شهروند امروز، شماره ۳۹، ۷ مرداد ۱۳۸۶.
[6] لطفی، مصطفی، وب‌گاه پدافند غیرعامل دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی استان گلستان، www.goums.ac.ir. 
[7] برزگر، ابراهیم، لعل علیزاده، محسن، «جنگ نرم، بازی‌های رایانه‌ای اسلام‌ستیز و پدافند غیرعامل»، مجله مطالعات قدرت نرم، شماره اول، بهار 1390.
[8] مینایی، بهروز، گفتگوی ویژه‌ی خبری، 27 خرداد 1391.
[9] متن کامل قانون‌ برنامه‌ی پنج ساله‌ چهارم‌ توسعه جمهوری ‎اسلامی‌ ایران (1385- 1389)، وب‌گاه سازمان بازرسی کل کشور، www.bazresi.ir.
[10] محمدی، علی، «جنگ نرم در فضای رسانه‌ای و سایبری»، انتشارات دانش زنجان، 1389.
[11] عاملی، سعیدرضا، «مطالعات شهر مجازی تهران (رویکرد تحلیلی به فضاهای عمومی)»، انتشارات آوای قلم، چاپ اول، 1387.
[12] طلایی، مرتضی، «پدافند غیرعامل فرهنگی با رویکرد قدرت نرم»، یادداشت خبرگزاری فارس، اول آذر 1389.
[13] سیاست‌های کلی ابلاغی توسط مقام معظم رهبری در بخش پدافند غیر عامل، 29 بهمن 1389، وب‌گاه مجمع تشخیص مصلحت نظام، www.maslahat.ir.
[14] زارع، مهدی، توسعه علمی مدیریت سوانح را آسان می‌کند، خبرگزاری جام‌جم، 16 اردیبهشت 1392.
[15] شاوردی، تهمینه و شاوردی، شهرزاد، «بررسی نظرات کودکان، نوجوانان و مادران نسبت به اثرات اجتماعی بازی های رایانه‌ای»، فصلنامه تحقیقات فرهنگی، دوره‌ی دوم، شماره 7، 1388.
[16] حسین شریفی، احمد، «جنگ نرم»، مؤسسه‌ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی قم، 1389.
[17] آذری، سعید، «بازی های رایانه ای و خشونت»، فصل نامه‌ی پژوهش و سنجش، شماره 54، 1388. 
[18] خیرآبادی، حامد، «تاریخچه‌ی بازی‌های رایانه‌ای»، www.bia2computer.com.
[19] سیف‌اللهی، علی، «دنیا ما داریم می‌آییم»، همشهری جوان، شماره 364، آبان 1391.
[20] وب‌گاه بنیاد ملّی بازی‌های رایانه‌ای، www.ircg.ir.
[21] «نقش تبلیغات در پدافند غیرعامل»، کمیته‌ی پدافند غیرعامل اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان فارس، www.fars.farhang.gov.ir.
[22] وب‌گاه تحلیلی-خبری فرارو، خبر شماره 169879، 2 آذر 1392.
[23] بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در مراسم افتتاحیه سومین اجلاس بین‌المللی قدس و حمایت از حقوق مردم فلسطین، ساختمان اجلاس سران در تهران، 26 فروردین 1385.
[24] حیدری، قدرت‌الله، «نزاع در جایگاه و بستر بحث مقدمه واجب»، وب‌گاه راسخون www.rashekhoon.net، 7 خرداد 1391.
[25] کان، جوزف، میدا، آلن و ایوانس، کریس، «پتانسیل مدنی بازی‌های رایانه‌ای»، وب‌گاه بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای، مهر 1389.
[26] عباسی، حسن، «بازی‌های رایانه‌ای زمینه‌ای مناسب برای تبیین بیداری اسلامی»، وب‌گاه بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای، تیر 1391.
[27] بکر، کاترین، «چرا بازی‌ها آموزنده‌اند؟»، وب‌گاه بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای، مهر 1389.
[28] مجله همشهری آنلاین، «مفاهیم: بیوتروریسم چیست؟»، مطلب شماره‌ی 221699، 13 تیر 1392.