محمد امین حاجی هاشمی، مدیرعامل بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای در یادداشتی به موضوع «گذار به عصر جدید فضای مجازی» پرداخته است.
جهان روزهای پیچیده‌ای را پشت سر می‌گذارد. سرعت تحولات به شدت افزایش پیدا کرده و علاوه بر تغییرات فناوری، حوزه‌های سیاسی، اجتماعی و نظامی نیز دستخوش اتفاقات پی در پی شده است. از سه دهه قبل آمریکا در حوزه فناوری اطلاعات، برتری خود را در جهان تثبیت کرده بود. پنج شرکت بزرگ فناوری فضای مجازی این کشور که به Big Five (گوگل، مایکروسافت، فیس‌بوک، آمازون و اپل) معروف بودند، از طریق ارائه برنامه‌های کاربردی (اپلیکیشن) و خدمات (سرویس) بخش مهمی از زندگی و اقتصاد و افکار عمومی جهان را مدیریت می‌کردند. این شرکت‌ها در حوزه‌های مهمی مانند خدمات شبکه اجتماعی، فروشگاه نرم‌افزاری (اپ استور)، بازی‌های رایانه‌ای و فروشگاه‌های دیجیتال، ارائه خدمت می‌کنند. آینده جهان نیز بر پایه فناوری‌های همگرا (NBIC) و همچنین هوش مصنوعی در حال پایه‌ریزی است که آمریکا و چین از مدعیان اصلی آن هستند.
اما از سال 2010 اتفاقات جدیدی رخ داد که مقدمه تغییرات ژئوپلیتیک فضای مجازی را رقم زد. قوانین سخت‌گیرانه چین، باعث شد پس از چند سال کشمکش، شرکت بزرگ گوگل از این کشور خارج شود. حالا بخش مهمی از دنیا وجود داشت که گوگل به دلیل پایبندی به مبانی آمریکا و عدم رعایت قوانین آن منطقه، حکمرانی خود را در آن از دست داده بود. کم کم سرویس چینی Baidu به طور کامل جای گوگل را گرفت و WeChat نیز جایگزین فیس‌بوک شد. البته این اولین بار نبود که یک سرویس آمریکایی در کشوری محدود می‌شد. قبلاً فیس‌بوک به دلیل عدم رعایت قوانین منطقه‌ای، در موارد متعددی در برخی از کشورهای دنیا مانند ایران، با محدودیت‌هایی مواجه شده بود.
در همین زمان، قدرت گرفتن شرکت‌های بزرگ آمریکایی در اروپا نگرانی مسئولان این کشورها را نیز برانگیخت. سوءاستفاده و برداشت اطلاعات مردم توسط سکوهای (پلتفرم‌ها) این شرکت‌ها باعث شد اتحادیه اروپا در سال 2018 قانون GDPR (مقررات عمومی حفاظت از داده اتحادیه اروپا) را برای حفاظت از داده‌های خود تصویب کند تا شاید بتواند این شرکت‌ها را ملزم کند تا اطلاعات مردم اروپا را در همین کشورها نگهداری کنند.
علاوه بر این، درآمد بالای شرکت‌های فناوری آمریکایی از اروپا، با واکنش شدید اتحادیه اروپا مواجه شد و طرح اخذ مالیات بر خدمات دیجیتال موسوم به «GAFA» (مخفف گوگل، اپل، فیس‌بوک و آمازون) با ابتکار عمل فرانسه و تصمیم کشورهای عضو اتحادیه اروپا روی میز مذاکرات اروپا و آمریکا قرار گرفت. سال 2019 فرانسه در مجمع ملی خود، دریافت جدی‌تر مالیات از این شرکت‌ها را تصویب کرد که با واکنش شدید رئیس‌جمهور آمریکا مواجه شد و این کشور را به مقابله به مثل تهدید کرد. مذاکرات اروپایی‌ها با آمریکا ادامه یافت تا اینکه آمریکا سال 2020 اعلام کرد از این مذاکرات خارج می‌شود. سرانجام، وزیر دارایی فرانسه در داووس به طور رسمی اعلام کرد که کشورش اخذ مالیات از غول‌های دیجیتال آمریکا را فعلاً در قبال توقف افزایش تعرفه واردات کالاهای فرانسوی به آمریکا متوقف خواهد کرد. تحمل تهدیدات امنیتی و اقتصادی این پلتفرم‌ها گرچه برای اروپایی‌ها سخت بود اما این کشورها توان رویارویی با آمریکا را نیز نداشتند.
طی یک دهه گذشته تقابل کشورهای مختلف با پلتفرم‌های آمریکایی به همین‌جا محدود نشد بلکه این سکه، روی دیگری نیز داشت. آمریکا به دلیل وضع تحریم‌های اقتصادی، باعث محدود شدن سرویس‌های خود در کشورهای مختلف دنیا شد. تحریم‌های اقتصادی، دسترسی مردم ایران به سامانه‌های پرداخت و فروشگاه‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری آمریکایی را محدود کرد. در نتیجه، پس از توسعه سیستم پرداخت برخط ایرانی شاپرک، از سال 2012، بازی‌های موبایلی، اپ‌استورها، اپلیکیشن‌های خدماتی و فروشگاهی ایرانی رشد زیادی پیدا کردند و لذا آمازون، اوبر و ... جایی در بازار ایران پیدا نکردند.
در اتفاقی مشابه در سال 2014 به دلیل برخی از تحریم‌های غربی، روسیه نیز سیستم پرداخت برخط خود را راه‌اندازی کرد. از این زمان به تدریج سیستم‌های پرداخت مانند MIR جایگزین ویزا و مستر کارت شد. تحریم‌هایی که کشورهای غربی از سال 2022 بر روسیه وضع کردند این موضوع را تشدید کرد. شرکت‌های بزرگ آمریکایی مانند مایکروسافت، اپل و ... فعالیت خود را در روسیه کاهش داده یا متوقف کردند و برخی از شرکت‌های ناشر بازی‌های رایانه‌ای این کشور را ترک کردند. این اتفاقات در روسیه باعث شد، کم کم پلتفرم‌های جدید روسی فعالیت خود را آغاز کنند. به عنوان مثال شرکت بزرگ روسی VK که قبلاً پیام‌رسان روسی را به جای فیس‌بوک در این کشور رواج داده بود، فروشگاه نرم‌افزاری Rustore را معرفی کرد تا جایگزینی برای گوگل‌پلی باشد.
این اتفاقات دو لبه یک قیچی بود که حاکمیت شرکت‌های بزرگ فناوری مجازی آمریکا را با چالش مواجه کرد. طی ماه‌های گذشته اتفاق جدیدی نیز رخ داد که وضعیت فضای مجازی در جهان چندقطبی را پیچیده‌تر کرد. رشد عجیب شبکه اجتماعی چینی تیک‌تاک در خاک آمریکا، باعث شد ابتدای سال 2024 کنگره آمریکا به ممنوعیت و اخراج تیک‌تاک از این کشور در صورت عدم واگذاری و فروش آن، رأی مثبت دهد. پس از آن، بایدن نیز به سرعت، قانون فیلتر شدن تیک‌تاک را امضا کرد. کمتر از 15 سال پس از اخراج گوگل آمریکایی از چین، حالا اوضاع برعکس شده است و پلتفرم چینی توانسته حکمرانی آمریکا درون خاک کشورش را به خطر بیندازد.
اکنون در حالی وارد سال 2025 می‌شویم که 5 شرکت بزرگ فناوری دیجیتال آمریکا دوران افول خود را از نظر جایگاه برتر جهانی در زمینه سرویس و خدمت طی می‌کنند. مدعیان جدیدی در دنیا سر برآورده‌اند و پلتفرم‌های محلی توانسته‌اند سهم مهمی از بازار کشور خودشان را به دست بیاورند. در این وضعیت، ایران در زمینه خدمات فضای مجازی، در این رقابت جدید چندان عقب نیست. در دنیا، پلتفرم‌های بالای 20 میلیون نصب، قدرت برتر محلی حساب می‌شوند و به عنوان کسب و کاری که قابلیت منطقه‌ای شدن دارند مورد توجه قرار می‌گیرند. در ایران، ده‌ها بازی، شبکه اجتماعی و فروشگاه بالای 20 میلیون مخاطب وجود داشته و 5 پلتفرم توانسته‌اند بالای 50 میلیون نصب را در اختیار بگیرند. زمان آن فرا رسیده که با طراحی مدل همکاری با کشورهای همسو و نیز حمایت از برنامه توسعه شرکت‌های فناوری ایرانی، ایران را به قدرت برتر منطقه‌ای در حوزه خدمات فضای مجازی تبدیل کنیم و غول‌های فناوری ایرانی را معرفی کنیم. همکاری جدی با اپ استورهای محلی در کشورهای دیگر و انتشار بازی‌ها و نرم‌افزارهای ایرانی در آن‌ها، توسعه خدمات پلتفرم‌های ایرانی به کشورهای همسایه، برگزاری رویدادهای فناور با کشورهای عضو بریکس می‌تواند از اقدامات راهبردی در این عرصه باشد و جایگاه برتر ایران را در مناسبات آینده فضای مجازی در دنیا تثبیت کند.
